مسجد و مدرسه جامع زنجان با قدمتی تاریخی از زمان قاجاریه، از کهن ترین مسجد جامع های ایران به شمار می رود و در قرن سیزدهم قمری به دستور عبدالله میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار ساخته شده. این بنا همانند اغلب مسجد جامع های ایران، بخشی را به عنوان مدرسه در خود جای داده است و به عنوان محلی برای نماز و مراجعات دینی مردم مورد استفاده قرار گرفته می شد. از همان زمان تا کنون خانداان حسینی متولی مسجد هستند و با دل و جان به نظافت و زیبایی مسجد می پردازند.

این بنا در گذشته به نام های متفاوتی از جمله مسجد دارا، مسجد سید، مسجد سلطانی و مسجد جمعه خوانده می شد. چشمگی ترین قسمت بنا، ایوان های هستند که با قرینگی زیبایی در 4 ضلع مسجد ساخته شده اند. صحن مسجد از فرم مستطیلی بهره برده و با اضلاع 48 در 36 متر، حوضچه مستطیل شکل و باغچه های پر گلی را در خود جای داده که حال و هوای دلنشینی را به فضا بخشیده اند.
حجره های قرار گرفته در امتداد حیاط، محل آموزش طلاب دینی بود و شامل 6 حجره در ایوان شمالی و 16 حجره قرینه در ایوان های شرقی و غربی است. همچنین در بخش فوقانی مسجد کتابخانه ای معروف به حسینی قرار گرفته و مورد استفاده مردم است. کاشی کاری های هفت رنگ موجود در این بنای شاخص، حاکی از معماری خاص قاجاری است. این کاشی ها اغلب به رنگ زرد و مشکی بوده و نقوش زیبای اسلیمی را به تصویر می کشند.

همچنین معمار خوش ذوق این بنا در ایوان های شمالی و جنوبی از آجر چینی معقلی(ترکیب آجر و کاشی) بهره جسته و گچبری های زیبایی در مقرنس ها به کار برده است. بالای شبستان اصلی مسجد، گنبدی فضای 7.9*8.5 متری را می پوشاند و بر روی جرز های بزرگی با ارتفاعی نزدیک به 20 قرار گرفته است. این گنبد از جمله گنبد های دو پوسته به شمار می رود و کاشی های فیروزه ای رنگ به آن زینت بخشیده اند. فضای گنبدی این مسجد بدون گوشه سازی بر روی دیوار های باربر قرار گرفت و به وسیله آیاتی از سوره مبارکه الدهر مزین شده.
سر انجام مسجد جامع زنجان با شماره ثبت 1056، در 10 اردیبهشت ماه سال 1342 خورشیدی به ثبت میراث فرهنگی ایران رسید و پیوسته پذیرای گردشگران بسیاری از جای جای دنیا است.