مسجد جامع اصفهان که به مسجد جامع عتیق نیز شهرت دارد، در میدان قیام، خیابان علامه مجلسی واقع شده است. به بیانی دیگر این مسجد در بخش قدیمی اصفهان، ضلع باختری خیابان هاتف و انتهای بازار بزرگ قرار دارد. به‌طور کلی به همان اندازه که میدان نقش جهان و عمارات تاریخی اطراف آن یادآور معماری و هنر دوران صفوی است، مسجد جمعه و محلات پیرامون آن افسانه زندگی در عهد سلجوقیان و روزگار پیش از آن را بیان می‌کند.
معماری مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ايوانی بنا شده و ابداعات هنری و معماری قرون اسلامی را در خود گرد آورده است. با توجه به منابع و مآخذ مختلف، مسجد جامع در طول زمان به سبب آتش‌سوزی و جنگ‌های متعدد و ناآرامی‌های دوران مختلف آسيب فراوان ديده و بازسازی و مرمت شده است. مسجد دارای ورودی‌های متعدد است که هر يک فضای مسجد را به بخش‌هايی از بافت پيرامون آن مربوط می‌کند. گذرها و معابر گرداگرد مسجد بيانگر ارتباط گسترده‌ای است که مسجد با بافت قديم شهر دارد. چهار ايوان اطراف ميدان شاخصه شيوه مسجدسازی ايرانيان است که پس از احداث آن در ساير مساجد نيز رواج يافته است.
اين ايوان‌ها که به نام‌های صفه صاحب در جنوب، صفه درويش در شمال، صفه استاد در مغرب و صفه شاگرد در مشرق ناميده می‌شوند، با تزیينات مقرنس‌سازی و کاربندی آراسته شده‌اند. نمای داخلی صحن مسجد و کاشی‌کاری‌های آن مربوط به قرن نهم هجری است که احتمالا مناره‌ها نيز مربوط به همين زمان هستند.
شبستان مسجد
شبستان مسجد بر ستون‌های مدور استوار است و آن را با گچ‌بری‌های بسیار زیبایی تزیین کرده‌اند. این قسمت مربوط به عصر دیلمیان است.
گنبدجنوبی
گنبد و چهل ستون‌های اطراف آن در ایوان جنوبی مسجد قرار دارد و در فاصله سال‌های ۴۶۵ تا ۴۸۵ هجری قمری بنا شده است. این گنبد در زمان سلطنت ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام‌الملک ساخته شد و از نمونه‌های نادر ساختمان‌های عصر سلجوقی است. ایوانی که در جلوی این گنبد آجری قرار دارد، در اوایل قرن ششم هجری بنا و سقف آن از مقرنس‌های درشت ترکیب شده است. این گنبد دارای زیباترین طرح‌های تزیینی ساخته شده از آجر و گچ است.
گنبد شمالی
گنبدشمالی در بخش شمالی حیاط مسجد قرار دارد و قرینه گنبد خواجه نظام‌الملک است. این گنبد را در سال ۴۸۱ بنا کرده‌اند. احداث این گنبد را به ابوالغنائم تاج‌الملک، از وزرای عصر سلجوقی نسبت می‌دهند.
ایوان درویش
قدمت ایوان شمالى مسجد، معروف به صفه درویش، به قرن ششم بازمی‌گردد و کتیبه گچ‌برى داخل آن متعلق به دوره شاه سلیمان صفوى است. تزیینات کاشى‌کارى نماى خارجى آن از اقدامات اداره باستان‌شناسى اصفهان در سال‌هاى ۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ هجرى شمسى است که به این مناسبت، کتیبه‌اى به خط بنایى به یادگار گذاشته شده است. در طرفین ایوان شمالى و شمال آن، چهل ستون‌هایى از قرن ششم هجرى موجود است که مخصوصا چهل ستون شرقى آن طاق‌هاى متعدد با نقوش مختلف آجرى دارد و از قسمت‌هاى جالب این بناى عظیم تاریخى به شمار مى‌رود.
ایوان صاحب
ایوان معروف به صفه صاحب در دوران سلجوقی ساخته شده و تزیینات آن مربوط به عصر قراقویونلو و صفوی است. در این قسمت کتیبه‌هایی از دوران مختلف از جمله صفویان به چشم می‌خورد. در این ایوان نیز کاربندی زیبایی پوشش دهانه را تشکیل داده است.
ایوان استاد
ایوان غربی معروف به صفه استاد در عصر سلجوقی بنا و در دوره صفویان با کاشی‌کاری تزیین شده است. در این صفه علاوه بر خطوط ثلث و نستعلیق که به تاریخ ۱۱۱۲ هجری قمری و در زمان سلطنت شاه سلطان‌حسین کتابت شده است، عباراتی به خط بنایی بسیار زیبا و با امضای محمدامین اصفهانی دیده می‌شود.
ایوان شاگرد
روبه‌روی این ایوان، صفه شاگرد قرار دارد که در عصر سلجوقی بنا و در قرون هشتم و یازدهم هجری قمری، در دوران حکومت ایلخانان و صفویه، تزییناتی به آن اضافه شده است. این ایوان تزیینات کاشی‌کاری ندارد و با مقرنس‌های آجری آن را آراسته‌اند. در این ایوان سنگ مرمر یک‌پارچه نفیسی است که در اطراف و بالای آن لوحه‌ها و کتیبه‌هایی به چشم می‌خورد. ایوان شاگرد با ارتفاعی پایین‌تر از ایوان استاد ساخته شده است.
ایوان عمر
در منتهی‌الیه ضلع شرقی مسجد جامع، صفه عمر واقع شده است که کتیبه تاریخی هلال ایوان آن به سلطنت سلطان‌محمود آل‌مظفر اشاره می‌کند. تاریخ این کتیبه ۷۶۸ هجری قمری و خطاط آن عزیز التقی الحافظ است. در سقف این صفه خطوط تزیینی و تاریخی به چشم می‌خورد که با خط بنایی عبارات مذهبی و سازنده بنا به نام مرتضی ابن الحسن العباسی الزینبی نوشته شده است. علاوه بر آن در این صفه نام استادکاران دیگر همچون حسن کاروان کاشیکار و کوهیار الابرقوهی خطاط کتیبه محراب صفه به چشم می‌خورد.
کتابخانه خواجه نظام‌الملک
شبستان جنوب‌شرقی مسجد که احتمالا کتابخانه عظیم و مشهور خواجه نظام‌الملک را در بر داشت، در بمباران شهر اصفهان تخریب شد و آن را مجددا به شیوه اول بازسازی کردند. این اثر نفیس و باشکوه به‌علت داشتن نمونه‌های گوناگون ادوار مختلف اسلامی از نظر فنی و هنری اهمیت بسیاری داشته است. این شهرت همه ساله گروه‌های بی‌شماری از علاقه‌مندان و پژوهشگران را به خود جلب می‌کرد. حاصل این مطالعات، مقالات و رسالات و کتب متعددی است که به‌وسیله معماران و مهندسین و باستان شناسان مشهور جهان و ایران به رشته تحریر درآمد؛ آثاری که که اغلب آن‌ها به زبان فارسی ترجمه شده‌اند.
سنگاب ایوان درویش
در ایوان شمالی مسجد جامع که ایوان درویش نام دارد، سنگابی از جنس سنگ پارسی قرار گرفته است. این سنگاب ابتدا در مجاورت مقبره علامه مجلسی قرار داشت و بعد به محل کنونی منتقل شد. سنگاب قطر دهانه‌ای برابر با ۱۱۵ سانتی‌متر دارد؛ ولی نیمی از آن به‌علت شکستگی از بین رفته است. کتیبه بدنه این سنگاب به زبان‌های فارسی و عربی و به خط ثلث است.
سنگاب ایوان صاحب
ایوان جنوبی مسجد جامع، ایوان صاحب نام دارد و سنگابی ساده روبه‌روی آن واقع شده است. این سنگاب در میان حوضچه‌ای از سنگ چهارگوش قرار گرفته و روی لبه آن پنج جامگاه طراحی شده است. سطح خارجی سنگاب در بالا شامل کتیبه صلوات بر چهارده معصوم(ع) به خط ثلث و نقش‌های کنگره‌دار کوچک و در قسمت پایین سنگاب، نقش‌های کنگره‌دار بزرگ است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
مسجد جامع اصفهان یکی از برجسته‌‌ترین آثار معماری ایران و جهان و از جاهای دیدنی اصفهان است و از آنجا که بخش‌های مختلف آن در دوره‌های مختلف تاریخی ساخته و پرداخته شده، مجموعه حاضر همچون موزه عظیمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ایران در دوره اسلامی و حتی پیش از آن است.
کاوش‌های باستان‌شناسی نشان از آن دارد که احتمالا این مسجد پیش از تسلط اعراب بر این شهر، مرکز مذهبی مهم شهر محسوب می‌شد و به‌صورت یکی از آتشکده‌های شهر اصفهان کاربری داشته است. کشف یک پاستون، با تزیینات دوره ساسانیان، در منطقه شمالی مسجد، وجود بنایی قبل از اسلام را تایید می‌کند.
