کاخ چهلستون یکی از نمونه باغهای سلطنتی به جامانده از دوره صفوی در شهر اصفهان است که با نام باغ موزه چهلستون نیز شناخته میشود. در واقع، این باغ بخش کوچکی از باغ وسیع جهاننما است که شاه عباس اول با احداث کوشکی در میان آن هسته نخستین کاخ چهلستون را ایجاد کرد. این میراث تاریخی از جمله مشهورترین و محبوبترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب میشود که با وجود آسیبهای وارد شده، هنوز هم زیباییهای خیرهکنندهای برای عرضه به دیدگان گردشگران و بازدیدکنندگان دارد.
ویژگی های کاخ و باغ چهل ستون
باغ چهلستون سه در ورودی داشته است که در قدیمی آن، رو به شرق قرار دارد. هنگام ورود به باغ از سردر اصلی آن، پس از طی مسافتی نه چندان زیاد، به استخر بزرگ جلوی عمارت و سپس به خود بنا خواهیم رسید. محور اصلی باغ، جهت حرکت را به کمک درختانی در دو سو بهسمت کاخ اصلی نشان میدهد. باغ چهلستون دارای شیب بسیار كمی است كه به جاری شدن آب در جویها كمک میکند. آب باغ در گذشته از شاخهای از مادی «فدن» تامین و پس از طی مسافتی از انتهای باغ وارد میدان نقش جهان میشد. در حال حاضر، آب باغ از چاهی عمیق تامین میشود. پوشش گیاهی باغ چهلستون در حال حاضر عبارت است از درختان کاج ایرانی، نارون، افرای سیاه، چنار و عرعر. در باغچههای اطراف کاخ، گلهایی فصلی كاشته شدهاند كه در جنوب باغ در گلخانه پرورش داده میشوند. مساحت کاخ ۲۱۲۰ متر مربع و محل بنای عمارت یک متر از سطح باغ بلندتر است. باغ چهلستون در بستر شهری خود با دیوارهایی از محیط پیرامون خود مجزا شده و امروزه ارتباط آن با سایر عناصر شهری بسیار محدود است. در گذشته، ارتباط میان عناصر عمده شهری میدان نقش جهان و سایر بناهای عمومی نمادی از ساختار شهری بود. این ارتباط درونی را به كمک فضاهای كوچک سرپوشیده میانی مانند ورودیها و ملحقات ایجاد کرده بودند.
معماری کاخ چهلستون
معماری این کاخ ترکیبی از هنر معماری چینی، ایرانی و فرنگی است. بنا مشتمل بر یک ایوان اصلی (بزرگ) به طول ۳۸ متر، عرض ۱۷ متر و ارتفاع ۱۴ متر است که آن را رو به شرق ساختهاند. ستونهای این ایوان هشتضلعی از جنس چوب چنار و کاج است. چهارستون وسط روی چهار شیرسنگی قرار دارد.
استخر کاخ علاوه بر زیبایی باعث لطافت هوا میشود. در چهار طرف اين استخر مجسمههایی قرار دارند که مربوط به عمارت چهلستون نيستند و به هنگام تخريب قصر سرپوشيده به اين محل منتقل شدهاند. به نوشته برخی از مورخان، اين عمارت در اواخر دوران صفوی دچار آتشسوزی مهيبی شد و قسمتهایی از آن در آتش سوخت.
آثاری مانند سر در مسجد قطبیه و سردرهای زاویه درب كوشک و آثاری از مسجد درب جوباره و مسجد آقاسی نیز روی دیوارهای ضلع غربی و جنوبی باغ واقع شدهاند.
ساختمان كاخ
ايوان کاخ چهلستون مرکب از دو بخش است؛ يک بخش که بر ۱۸ ستون چوبی و رفيع استوار است و چهارستون وسط که روی چهار شير سنگی قرار دارند. در گذشته از دهان اين چهار شير آب فواره میکرد و به حوض مرمری تالار میریخت.
قسمت ديگر که کمی مرتفعتر است، سردر ورودی تالار را تشکيل میدهد و در بعضی منابع آن را تالار آیینه نامیدهاند. اين قسمت بر دو ستون قرار دارد و سراسر آن مزين به آیینهکاری وسيع و پرکاری است که در آن آیینههای ريز و خوشنقش بهصورت معرق در کنار آیینههای قدی و خشتی به کار رفتهاند. سقف تالار از قابهای چوبی و به اشکال مختلف هندسی ساخته شدهاند. تصوير قرينه حوض مرمرين وسط ايوان در تزیينات سقف مشاهده میشود. اين قرینهسازی شباهت بسياری با ايوان عالی قاپو دارد.
تاریخچه کاخ چهلستون
باغ چهلستون اصفهان، نمونهای از یک باغ سلطنتی از دوره صفوی است. تا سال ۱۳۲۷ خورشیدی بهدلیل کمبود اطلاعات، اظهارنظر درباره تاریخ بنای چهلستون مشكل بود. در همان سال، در جبهه تالار كاخ، اشعاری در دو كتیبه از زیر گچ به دست آمد كه یكی کوتاهتر و بر زمینه صورتیرنگ، بنای تالار چهلستون را به شاه عباس دوم نسبت میداد و سال اتمام آن را ۱۰۵۷ هجری قمری تعیین میکرد. کتیبه دیگر كه طولانیتر و خطوط آن گچبری بر زمینه آبیرنگ است، از تعمیرات زمان شاه سلطان حسین حكایت دارد. یكی از برنامههای شهری دوره شاه عباس اول، پس از انتخاب اصفهان بهعنوان پایتخت در سال ۱۰۰۷ هجری قمری، احداث خیابان زیبا و طویل چهارباغ و باغهای متعدد پیرامون آن بود.
از جمله این باغها میتوان به باغ خرگاه، باغ بلبل، باغ هشت بهشت، باغ فتحآباد، باغ كاج، باغ نسترن، باغ خلعت، باغ انگورستان اشاره کرد. پیدرپی بودن باغها كه یادآور مفهوم «باغ اندر باغ» است، از جمله اصول طرحاندازی شهر اصفهان محسوب میشد. امروزه به جز باغ هشت بهشت و باغ چهلستون، سایر باغها از بین رفتهاند و تنها نامی از آنها باقی است. با انتخاب اصفهان بهعنوان پايتخت و گسترش شهر به طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان، استقرار کاخهای شاهی به وسیله شيخ بهایی پایهریزی شد و انتخاب فضای وسيع در دولتخانه، حکايت از ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهایی، دانشمند بلندآوازه دوره صفوی داشت.
شروع این مجموعه کاخها عالیقاپو بود و تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه داشت. در اين محوطه بزرگ که چند کاخ سلطنتی نيز مستقر بود، عماراتی مانند تالار اشرف، جبهخانه، رکيب خانه، کشیکخانه، تالار طويله، کاخ هشتبهشت، توحيد خانه و برخی عمارتهای ديگر ساخته شد.
در میان باغ چهلستون، شاهعباس عمارتی به شكل کلاهفرنگی با اتاقهای كوچک در اطراف آن ساخت كه از آن بهعنوان هسته اولیه كاخ چهلستون یاد میشود. این باغ درباری برای پذیرایی از میهمانان دربار شاه در مراسم و جشنها استفاده میشد. پس از آن با شروع سلطنت شاه عباس دوم، هفتمین پادشاه صفوی، عمارت چهلستون توسعه داده شد و تالارها و ایوانهایی بر آن افزودهاند.
از آن جمله میتوان به تالار آینه، تالار هجده ستون، دو اتاق بزرگ شمالی و جنوبی تالار آینه، ایوانهای طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با كلیه تزیینات نقاشی، آیینهکاری و کاشیکاری دیوارها و سقفها اشاره كرد. تالارهای وسیع كاخ در دوره شاه عباس دوم نیز محل بار عام و كاخ پذیراییهای رسمی بوده است. این كاخ در سال ۱۰۵۶ هجری قمری با حضور شاه عباس دوم و سفیران كشورهای خارجی افتتاح شد.