کلیسای سنت استپانوس یکی از مهمترین کلیساهای ایران محسوب می‌شود که به نام یکی از مبلغان مسیحیت، نام‌گذاری شده است. این کلیسا بعد از قره کلیسا دومین کلیسای مهم ارمنیان کشور است. کلیسای سنت استپانوس در شهرستان جلفای استان آذربایجان شرقی و در کنار رودخانه ارس در دامنه بلندی‌هایی به نام ماغارد بنا شده است.

در دامان طبیعت بکر و سرسبز جلفا و در میان کوه‌های مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان، یکی از زیباترین و مهم‌ترین کلیساهای ایران و از جاهای دیدنی استان آذربایجان شرقی قرار گرفته است. این کلیسا سنت استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس نام دارد. کلیسای سنت استپانوس بعد از قره‌کلیسا دومین کلیسای مهم ارامنه ایران به شمار می‌رود که مورد احترام تمام مسیحیان و حتی دیگر ادیان است. هر ساله ارامنه بسیاری از گوشه و کنار ایران به زیارت این مکان می‌روند.
کلیسای سنت استپانوس به‌دلیل سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان است

کلیسای سنت استپانوس علاوه بر محل عبادت مسیحیان، مکان اجتماع هنرمندان، فلاسفه، مورخان، دانشمندان و مکانی برای آموزش و تعلیم و تربیت کشیشان و راهبان مسیحی بوده است. این کلیسا به‌دلیل سبک بنا و جنبه فرهنگی از مراکز مشهور دینی و فرهنگی ارمنیان به شمار می‌رود. خوش‌نویسان و خطاطان زیادی در این وانگ حضور داشتند و به نوشتن کتاب می‌پرداختند. نقاشان و تهذیب‌کاران نیز با هنر خود بر زیبایی کتاب‌ها می‌افزودند و به این دلیل به‌عنوان یکی از مراکز خوش‌نویسان ارمنی شهرت دارد. در حال حاضر نیز تعداد زیادی از کتاب‌های نوشته شده در این کلیسا در کتابخانه‌های جمهوری ارمنستان و ایتالیا نگهداری می‌شود.

کلیسای سنت استپانوس با شماره ثبتی ۴۲۹ در سال ۱۳۴۱ در فهرست میراث ملی ایران به ثبت رسید. این کلیسا به‌همراه دو کلیسای زور زور و قره کلیسا به‌عنوان مجموعه کلیساهای ارمنی ایران در سال ۱۳۸۶ در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفتند.

کلیسای سنت استاپونس یکی از جاهای دیدنی جلفا است که در محلی به نام قزل وانگ یا صومعه سرخ در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. این کلیسا در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان و در منطقه آزاد ارس قرار گرفته است و با کرانه جنوبی رودخانه ارس سه کیلومتر فاصله دارد. سنت استپانوس همچنین با شهر جلفا حدود ۱۷ کیلومتر فاصله دارد.

    آدرس کلیسای سنت استپانوس: استان آذربایجان شرقی، ۱۷ کیلومتری غرب شهر مرزی جلفا

بازدید از کلیسای سنت استپانوس همه روزه از ساعت ۹ صبح تا ۱۹ امکان‌پذیر است. در ضمن با توجه به قرار گرفتن کلیسای سنت استپانوس در موقعیت خاص جغرافیایی و حاشیه رود مرزی ارس و شرایط آب و هوایی، در فصل زمستان تا ساعت ۱۷ می‌توانید از این کلیسا دیدن کنید.

تاریخچه کلیسای سنت استپانوس

قدمت دقیق کلیسای سنت استپانوس مشخص نیست. قدیمی‌ترین منبعی که در آن به کلیسای سنت استپانوس اشاره شده، مربوط به سال ۶۴۹ میلادی است. عده‌ای این کلیسا را به اوایل میسحیت نسبت می‌دهند. برخی نیز معتقدند در در سال ۲۶۶ هجری قمری برابر با ۹۷۶ میلادی و در زمان سلطنت آشوت باگرادونی پادشاه ارمنستان، کاتالیکوس خاچیک، رهبر مذهبی ارمنیان اسقف اعظم بالکن را به سرپرستی وانگ استپانوس مقدس انتخاب کرد و او با هزینه پادشاه کلیسایی در این محوطه بنا کرد.

در ساحل شمالی رود ارس کلیسایی وجود دارد که قرینه کلیسای سنت استپانوس است. قرینه بودن این دو کلیسا این احتمال را به وجود می‌آورد که هم‌زمان و توسط یک قدرت واحد که بر هر دو طرف رودخانه حکومت می‌کرد، ساخته شده‌اند. برخی منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه نیز آن را متعلق به دوره صفویه می‌دانند؛ اما شیوه معماری و تزیینات آن نشان می‌دهد این کلیسا بین قرن‌های چهار تا ۶ هجری قمری برابر با ۱۰ تا ۱۲ میلادی بنا شده است. سبک معماری کلیسا، تلفیقی از شیوه‌های معماری دوره‌های اورارتو، اشکانی و رومی است. بعد از ساخت بناهایی چون سنت اچمیادزین، طاطائوس، آختامار و سنت استپانوس این شیوه معماری به سبک معماری ارمنی شناخته شد.

کلیسای سنت استپانوس در دوره‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است. هاکوپ جوقاتیسی، خلیفه اعظم وانگ استپانوس مرمت این بنا را در طی سال‌های ۱۰۵۳ تا ۱۰۶۶ هجری قمری انجام داد. در دوره‌ صفوی نیز بازسازی‌هایی در این کلیسا صورت گرفت و در عصر قاجار هم سنت استپانوس مورد توجه بود. چنانچه بر اساس کتیبه سنگی به خط نستعلیق که بالای در نصب شده است، در سال ۱۲۴۵ هجری قمری به فرمان عباس میرزا ولیعهد قاجار قریه‌ای در دره شام خریداری و وقف کلیسا می‌شود. متن این کتیبه از این قرار است:

در عصر سلطنت اعلی قدر قدرت، قضا توامان، سکندر حشمت، دارا دربان، نواب اشرف، نایب السلطنه العلیه، عباس میرزا، ارواحنا فداه که خلف ارشد نامدار جمجاه، ظل الله، فتحعلیشاه قاجار است ابقی الله عمره و سلطنه و ادام الله ملکه که مرحمت بی‌نهایت درباره کمترین دعاگو سرکیس ولد استپان خلیفه جلفای من قراء نخجوان داشت و گویا که حسن خدمت کمترین در پیشگاه حضور والا جلوه‌گر شده بود؛ بنابراین قریه دره شام را در تاریخ سنه ۱۲۴۶ به این کمترین که دعاگوی دولت ابد مدت شاهی بودم تیول مرحمت فرمودند که صرف اوجاق دانیال (ع) نمایم و دعاگوی عمر و دولت شاه و شاهزاده و امیرزاده‌ها باشم. در تاریخ سنه ۱۲۴۶ قریه دره شام را از عالیجاه محبعلی بیگ نخجوانی به مبلغ سه صد تومان گرفته وقف اوجاق دانیال (ع) ساختیم که هر کس در این مقام مبارک بعد از این خلیفه بوده باشد، اولا به دولت شاه ایران واجب است دعا کند؛ ثانیا لعنت خدا و نفرین رسول بر آن کس شود که این قریه را بفروشد یا به بیع گذارد و صرف اوجاق ننماید. کتیبه علی اشرف نخجوانی سده ۱۲۴۷

در دوره‌های معاصر نیز طی چندین دوره کلیسای سنت استپانوس مرمت و بازسازی شده است. در مرمتی که در سال ۱۳۸۴ انجام گرفت، بقایای استخوانی کشف شد که طبق روایت‌های تاریخی آن‌ها را به حواریون و قدیسان مسیح نسبت داده‌اند. این استخوان‌ها از میان دو طاق کلیسا به دست آمدند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه‌های نگهداری این استخوان‌ها، چند تکه پارچه زرد وآجری، تکه‌ای موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر نیز در این محوطه شناسایی شده ‌است.

اسقف اعظم و خلیفه ارامنه تهران و شمال ایران احتمال می‌دهد که این بقایا به جسد حضرت یحیی تعلق دارد. در برخی منابع تاریخی مانند سفرنامه تاورنیه، سیاح مشهور فرانسوی که در دوره صفوی به ایران سفر کرد و عکس‌هایی که در آرشیو تاریخی کاخ گلستان وجود دارد و توسط علیخان والی، حکمران شمالی آذربایجان در دوره ناصرالدین شاه قاجار گرفته شده، به وجود استخوان‌های حواریون و قدیسان از جمله سنت استپانوس و دانیال نبی اشاره شده است.

علت نام‌گذاری کلیسای سنت استپانوس

نام کلیسای سنت استپانوس از کلمه یونانی Stephanos گرفته شده که در آیین مسیحیت به معنی تاج و نمادی از حد کمال شناخته می‌شود. همچنین استفان سنت استپانوس یکی از حواریون عیسی مسیح (ع) و یکی از هفت نفر نیک تاماتی بود که مراسم تحلیف او به‌وسیله حواریون حضرت مسیح انجام و از مبلغان مسیحیت شد. او را فرستاده مستقیم سنت پیتر (پطرس) و سنت متیو (متی) از حواریون مسیح دانسته‌اند. استفان ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی توسط یهودیان اورشلیم با اتهام سخنرانی علیه شریعت یهود سنگسار شد و جزو اولین شهدای آیین مسیحیت به شمار می‌رود. به همین دلیل در گوشه و کنار جهان کلیساهایی به یاد وی با نام سنت استپانوس نام‌گذاری شده است.

کلیسای سنت استپانوس همچنین به‌دلیل قرار گرفتن در روستای متروکه‌ای به نام دره شام به این نام نیز خوانده می‌شود. از آنجایی که این کلیسا در دامنه ارتفاعات ماغارد یا ماقارات بنا شده در منابع ارمنی به آن دیر ماغارد نیز گفته می‌شود.

معماری و پلان کلیسای سنت استپانوس

برای رسیدن به کلیسای سنت استپانوس باید از مسیری کوتاه که منظره‌ای تماشایی دارد عبور کنید. بعد از رسیدن به پای کلیسا شاید اولین چیزی که نظرتان را جذب کند، گنبد حجاری شده و زیبای کلیسا باشد که روی استوانه‌ای برپا شده است. این کلیسا در میان حصاری سنگی و درون قلعه‌ای دژ مانند قرار گرفته که در زبان ارمنی به آن وانگ می‌گویند و دارای بارو، هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای و سنگی است.

دروازه ورودی با در چوبی و آهن‌کوبی شده در دیوار غربی بارو جای گرفته است. در پایه‌های طرفین و طاق جناغی این دروازه سنگ تراش با حجاری‌های ظریف به کار رفته و در پیشانی طاق آن نقش‌برجسته‌ای از حضرت مریم و کودکی عیسی مسیح (ع) دیده می‌شود.

روی قسمت بیرونی دیوارهای کلیسای سنت استپانوس نقش‌برجسته‌های متعددی از جمله سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج حضرت مسیح به چشم می‌خورد. در قسمت‌های مختلف کلیسا نیز تزیینات متنوعی به‌کار رفته است؛ به‌گونه‌ای که نمای سنگی کلیسا پوشیده از حجاری و مقرنس‌کاری است. درون نمازخانه اصلی با نقاشی‌های زیبای گچی تزیین شده است.

بخش‌های مختلف کلیسای سنت استپانوس

کلیسای سنت استپانوس از بخش‌های مختلفی چون نمازخانه، برج ناقوس، نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال، صحن کلیسا یا حیاط کلیسا، پیشخوان ورودی اصلی مجموعه، هشتی ورودی، حیاط دیرها، کلیسای قدیمی، سالن‌های آموزش طلاب یا استنساخ کتب، محل اسکان راهب و مسافران یا انبار و محل ذخیره آذوقه و طویله‌های مجموعه تشکیل شده است.

در ادامه به معرفی سه بخش اصلی این کلیسا یعنی برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال پرداخته می‌شود.

برج ناقوس از چشمگیرترین بخش‌های کلیسا محسوب می‌شود. این برج روی ایوانی در طبقه متصل به دیوار جنوبی قرار دارد و دارای گنبدی هرمی شکل و هشت ضلعی است که روی هشت ستون استوانه‌ای از سنگ سرخ با سرستون‌های زیبا استقرار یافته است.
بر طاق برج ناقوس تصویر فرشتگانی با چهار بال و تصویر سر گاو کنده‌کاری شده‌اند. صلیبی نیز در کادر مستطیل شکل با گل‌های شبیه به خورشید یا شمسه کار شده است. چند طاووس و کبوتر نیز در بین نقوش دیده می‌شود.

نمازخانه اصلی کلیسا

نمازخانه کلیسای سنت استپانوس دارای ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر است و ورودی آن در چوبی منبت‌کاری شده متعلق به دوران قاجار است. تزیینات متنوع و بدیعی چون حجاری پایه‌ها، طاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و زنجیرهای کنار مقرنس‌کاری‌ها و تزیینات طاق سردر در این نمازخانه دیده می‌شود. زیر نوک شیب سقف، نقش دایره‌واری وجود دارد که در مرکز آن دایره‌ای کوچک‌تر دیده می‌شود که شاید نمادی از خورشید باشد. پایین این نقش تصویر به صلیب کشیدن مسیح کار شده است. سه پنجره در بخش زیرین وجود دارد که اطراف آن نیز نقوش چلیپایی به چشم می‌خورد. در قسمت پایین طاق سردر ورودی نمازخانه نیز تزیینات مقرنس‌کاری بسیار زیبایی به کار رفته است.

در نمای بیرونی بخش جنوبی نمازخانه نمادها و کنده‌کاری‌هایی روی سنگ دیده می‌شود. در قسمت بالایی تصویر عقابی که دو طرف آن گل‌هایی مشابه خورشید به کاررفته است، وجود دارد. عقاب در حال حمل کردن چهارپایی با چنگال‌های خود است. در زیر این نقش برجسته دو گل دیگر و پایین آن‌ها در قابی مستطیل شکل، صحنه‌ای از یک داستان تصویر شده است که احتمالاً صحنه به شهادت رسیدن استپانوس باشد. سه سنگ بالای سر استپانوس و عودسوزی نیز در دست وی مشاهده می‌شود. سه فرشته نیز به نشانه تقدس شخصیت محوری داستان ترسیم شده‌اند. در این بین نقشی شبیه به نماد اهورامزدا هم مشاهده می‌شود

در زیر این قسمت، قاب نورگیری به‌شکل صلیب وجود دارد مهم‌ترین ویژگی این نورگیر، وجود تصویر و نمادهایی به‌شکل حیوانات در اطراف صلیب است. دو طرف بالای صلیب کلاغی سمت راست و گاوی در طرف چپ مشاهده می‌شود. پایین سمت راست، یک مار و در طرف چپ، تصویر دو ماهی وجود دارد. در قسمت آخر نیز دو شیر نر به‌شکل قرینه در طرفین پایه صلیب کار شده‌اند.

نمازخانه بوعوس پطرس یا اجاق دانیال

اجاق دانیال بخشی از فضای داخلی کلیسا است. این اجاق، تالاری متصل به دیوار شمالی کلیسا با ۶ متر عرض و نزدیک به ۲۰ متر طول است. اجاق به‌وسیله دیوار از تالار جدا شده و به نام دانیال از قدیسین معروف قرن پنجم میلادی است. اجاق دانیال از تالار اجتماعات و محل غسل تعمید در انتهای شرقی تالار با سکوهایی بلند و میز سنگی غسل تعمید یا سنگ آب تشکیل شده است.

داخل کلیسای سنت استپانوس

فضای داخل کلیسا صلیبی شکل است و از سه قسمت شامل ایوان، نمازخانه و محراب تشکیل شده است. پشت ایوان و زیر گنبد اصلی، نمازخانه قرار دارد. گوشه‌های مقرنس و طاق گنبد دارای تصاویری رنگی است که شیوه نقاشی‌های مذهبی قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی را به یاد می‌آورد. از جمله تزیینات داخل کلیسا، سه نمازگاه سنگی است که یکی در وسط محراب و دوتای دیگر در طرفین شمالی و جنوبی نمازخانه قرار دارند و از آثار دوره قاجار هستند.

دیر کلیسای سنت استپانوس

در محوطه کلیسای سنت استپانوس و در کنار آن یک دیر وجود دارد. در طبقه فوقانی این دیر اتاق‌هایی قرار دارد که محل استراحت مسافران و زائران و طبقه پایین اصطبل چهارپایان بوده است. کتابخانه کلیسا نیز در این مکان قرار داشته است.

نوع معماری و مصالح به کار رفته در ساختمان دیر با کلیسا متفاوت است. سنگ‌نبشته‌های متعددی به زبان ارمنی در داخل و خارج این دیر نصب شده که با ترجمه آن‌ها اطلاعات مهمی در مورد بانی کلیسا، معمار و تاریخ بنای آن به دست می‌آید.

موزه کلیسای سنت استپانوس

بخشی از تاریخ کلیسای سنت استپانوس در موزه آن روایت می‌شود. این موزه از دو بخش اصلی و جنبی تشکیل شده است. در بخش اصلی مجموعه‌ای از آثار به دست آمده از محوطه کلیسا همچون کتیبه‌ها و تصاویری از مکاتبات تاریخی کلیسا به نمایش گذاشته شده است.

در بخش جنبی موزه نیز کلیساهای تاریخی ارامنه ایران در قالب تصاویر و ماکت‌های سنگی در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند.