شهر یزد معروف به شهر بادگیرهاست و تمامی کوچه و پس کوچه آن روایتگر بخشی از تاریخ کهن ایران زمین است. پیوسته سلسله های متفاوتی بر این شهر حکومت کردند و بزرگان بسیاری در آن سکنی گزیدند. یکی از دوره های حکومتی این شهر سلسله اتابکان بود که سعی در حفظ روابطی خوب با ایلخانیان داشتند. به واسطه این روابط، اتابکان سعی در رواج مدرسه و علم و دانش در یزد کردند و یکی از مهمترین مدارس آن زمان مدرسه ضیائیه است. سنگ بنا این مدرسه ارزشمند در سال 631 قمری به دست مولانا ضیاء الدین حسین رضی گذاشته شد و سپس در سال 705 قمری فرزندان او مجد الدین حسن و شرف الدین علی، تکمیل گشت.
مدرسه ضیائیه بنایی است عظیم که به شیوه آذری ساخته شده است و از گنبد و گنبدخانه، میانسرا، ایوان، پایاب و اتاق های متعدد تشکیل شده است. گنبد مدرسه نخستین بخش ساخته شده است که در ضلع جنوب غربی بنا واقع شده و گنبد خانه ای مربع شکل با اضلاع 8.8 متر در زیر آن قرار دارد. ارتفاع بالاترین نقطه گنبد تا کف زمین 18 متر بوده و قطر آن به 5.9 متر می رسد. مصالح به کار رفته در گنبد از جنس خشت و گل است و به عقیده مرحوم پیرنیا، از معماران فرهیخته ایران، تنها پوشش روی گنبد از می باشد. طاق بندی های زیر این گنبد بهترین نمونه در نوع خود محسوب می شوند و زیبایی خاصی به فضای آن داده اند. بر روی پایه این قوس ها آرایه های زیبایی همچون گلدان گچکاری شده قرار گرفته که یکی از تزئینات رایج در آن زمان به شمار می روند. دور تا دور سقف گنبد کتیبه هایی لاجوردی رنگ با خط کوفی به چشم می خورند ، همچنین نقوش اسلیمی و گل و بوته های متنوعی در گوشه سازی های زیر گنبد به تصویر کشیده شده اند و هر یک نشان از ذوق و هنر سازندگان این بنا دارد. با وجود از بین رفت بخش بزرگی از این تزئینات فاخر، اما همچنان مدرسه ضیائیه در کنار سایر بناهای تاریخی شهر می درخشد. می توان گفت بادگیرها بخش جدایی ناپذیر بناهای یزد محسوب می شوند و در بخشی از حیاط مرکزی ضیائیه نیز بادگیر و اتاقی قرار گرفته تا به راه انداختن جریان هوا سبب تعدیل هوا شده و محیطی لذت بخش را در روزهای گرم یزد به وجود آورد. از نکات جالب توجه در این خانه عبور قنات در زیر بنا است که بیشتر در خانه های اشرافی وجود داشت. برای رسیدن به آن بایستی از 38 پله پایاب این قنات عبور کرد، سپس به اتاقی خنک می رسید و در مرکز آن دهانه چاه قنات را خواهید یافت.
در نوشته بزرگانی همچون جعفر بن محمد بن حسن یزدی نویسنده کتاب تاریخ یزد، کاتب مولف تاریخ جدید یزد و وحشی بافقی گفته شده، عناصر کالبدی بنا را 2 مناره، پایاب میانی، باغچه مشجر و صحن تشکیل می دادند و خاندان رضی نیز بناهایی همچون خانه، حمام، کتابخانه و خانقاهی را در اطراف مدرسه برای خود ساخته و در آن ها زندگی می کردند.
از دیگر نام های مدرسه ضیائیه زندان اسکندر است که بر سر حقیقت داشتن این کاربری برای آن، گفته های متفاوتی ذکر شده است. در میان مستندات تاریخی هیچ مطلبی در رابطه با اینکه بنای مدرسه در ابتدا زندان بوده وجود ندارد اما بر خلاف گفته ها عده ای همچون مردمان یزد از این بنا به عنوان زندونِ اسکندر یاد می کنند. از طرفی شهر تاریخی یزد پیوسته در گذر قرن ها به اسم زندان اسکندر معروف بوده و بر اساس افسانه ها اسکندر بنیانگذار این شهر بوده است تا آن جا که حافظ در بیتی از غزل 359ام خود می گوید:
خرم آن روز کز این منزل ویران بروم/ راحت جان طلبم و از پی جانان بروم
سپس در بیتی دیگر می گوید:
دلم از وحشت زندان سکندر بگرفت/رخت بر بندم و تا ملک سلیمان بروم
لازم به ذکر است زندان سکند همان شهر یزد و ملک سلیمان دیار حافظ یا همان شیراز است.
کارشناسان مرمت اعتقاد دارند بنا هیچ موقع زندان نبوده و حتی گودال زیر ساختمان نیز از نکات مهندسی برای شبکه آبرسانی خانه بوده است که نشان از دانش ایرانیان باستان دارد. با این وجود، برخی از کارشناسان معتقدند اگر هم زندان اسکندر وجود داشته باشد، بنایی است جدا از مدرسه ضیائیه.
هر گوشه از مدرسه ضیائیه جاذبه های خاص خود را دارد و کتیبه و سنگ قبرهای تاریخی موزه آن می تواند برایتان بسیار هیجان انگیز باشد. از بخش های لذت بخش این اثر تاریخی غرفه های فروش صنایع دستی است. آثار هنرمندان یزدی در این بخش به فروش می رسند و می توانند سوغات های خوبی برای عزیزانتان باشند. در گوشه ای دیگر از ضیائیه تخت هایی قرار گرفته تا بازدیدکنندگان بر روی آن ها بنشینند و با میل کردن نوشیدنی های گوارا خستگی شان را فراموش کنند.
مدرسه تاریخی فیضیه با وجود گذشت 8 قرن همچنان استوار و پابرجاست و در 23 اسفند ماه سال 1346 با شماره 770 به ثبت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران در آمد.
نکته: مدرسه ضیائیه در روزهای رحلت امام، رحلت پیامبر، رحلت امام جعفر صادق، شهادت حضرت علی، تاسوعا و عاشورا تعطیل می باشد.