کشور ایران در بر دارنده تاریخی چندین هزار ساله است و هر گوشه از آن به نوعی نمایشگر این تمدن کهن می باشد. مجموعه تاریخی و فرهنگی بیستون یکی از این آثار است و با گنجاندن 170 اثر تاریخی از دوره پیشا تاریخی تا صفویه، نه تنها در میان ایرانیان بلکه برای جهانیان از ارزش بسیاری برخوردار بوده. این سایت تاریخی فضایی به اندازه 1650 هکتار را به خود اختصاص داده است و در حریم 36000 هکتاری خود نه تنها آثار تاریخی بسیاری را جای داده بلکه با دارا بودن کوهی با صلابت و سراب تاریخی از ارزش طبیعی و محیط زیستی نیز برخوردار است. محوطه در امتداد مسیر های تجاری ایران باستان قرار دارد و فلات مرتفع ایران با بین النهرین را پیوند می دهد. اثر اصلی این مکان باستان شناسی، کتیبه برجسته و میخی است و به دستور داریوش اول هخامنشی، هنگامی که به تخت امپراتوری پارس رسید نزدیک 521 سال پیش از میلاد مسیح (ع) ساخته شد. این کتیبه تنها اثر هخامنشیان است که به صورت مستند درباره سلسله هخامنشی و کنترل شورش های داخلی توسط داریوش اول و شرح دقیق این واقعه، توضیح داده است. با دیدن این نقش برجسته می توان به توسعه هنر و علم نگارش در امپراتوری های پارس پی برد.

وجه تسمیه:

گفته شده است واژه بیستون برگرفته از بغستان است. این کلمه خود از 2 واژه بغ به معنای خدا و ستان یا همان جایگاه، تشکیل شده و در کل به جایگاه خدایان اشاره می کند، همچنین واژه باستانی هم ارز بغستان باگاستانا است. کتاب دیودوروس سیکولوس اثر کتسیاس از باستان شناسان یونانی، نخستین بار به تفسیر بیستون می پردازد و از آن با نام Bagastanon oros یاد شده است. کتسیاس کوه بیستون را در کتاب خود پیشکشی از سمیرامیس ملکه اسطوره ای آشوریان به اهورا مزاد معرفی کرده و سنگ نبشته بیستون را نیز اثر بجا مانده از این بانو می داند.

بیستون در زبان پهلوی ابتدا به صورت بَهیستان و بَهیستون بود و در حکومت اسلامی نیز برای سال های متوالی به بهستون شهرت داشت و در نهایت نام بیستون را بر آن نهادند. لازم است متذکر شویم که واژه بی ستون یا بدون ستون هیچگونه اعتباری برای معنای این اسم نداشته و تنها گویشی است محاوره ای.

آثار باستانی و تاریخچه مجموعه:

بی شک بیستون کتابی است مصور از تمامی بازه های زمان تاریخ ایران. هم اکنون بقایای با ارزش دیگری از دوره مادها در 8 قرن پیش از میلاد مسیح، هخامنشیان، ساسانیان، ایلخانیان و صفویه در محوطه بیستون قرار دارد. غار شکارچیان و غار مرخرل به دوران پارینه سنگی باز می گردند و نیایشگاه مادی نیز از آثار بجا مانده مادها است که هر کدام به صورت جدا گانه در سال 1380 خورشیدی ثبت ملی شدند. در محوطه بیستون مجسمه هرکول بر روی سنگ تراش خورده ای قرار گرفته شده و قدمت آن را به دوران سلوکیان نسبت داده اند. از آثار اشکانی این مجموعه نقش برجسته گودرز دوم اشکانی، نقش میتریدات اشکانی یا همان پیکره مهرداد دوم و سنگ نگاره بلاش است. ساسانیان در بیستون آثار بسیاری را از خود به یادگار گذاشته اند و شاید گفت در توسعه این مجموعه نقش به سزایی داشتند. کاخ بیستون یکی از این آثار ساسانی است که در سال های حکومتی سایر فرمانروایان به عنوان کاروانسرا مورد استفاده قرار می گرفت. دیگر ردپای این سلسله تاریخی را می توان در آثاری نظیر فرهاد تراش، پل ساسانی یا همان پل خسرو و بنای ساسانی نظاره کرد. در زمان ایلخانیان بر بقایای کاخ ساسانی، کارونسرایی ساخته شد اما زلزله تمام آن را از بین برد، با این وجود شاه عباس صفوی در نزدیکی این سایت کاروانسرا دیگری را بنا نهاد و هم اکنون یکی از دیدنی ترین بخش های مجموعه بیستون به شمار می رود. در کنار این بنا، کتیبه شیخ علی خان زنگنه و پل بیستون، از دیگر آثار به جا مانده صفویان محسوب می شوند. سراب بیستون، گوردخمه برناج، گوردخمه سرخ دره، بنای پارتی، غار مر آفتاب، غار مر تاریک، غار مر دو در و شیر سنگی بیستون نیز جزو این مجموعه گرانبها به شمار می روند.

با وجود این آثار ارزشمند و کوه مقدس آن و همچنین موقعیت بسیار مناسب دشت بیستون، پیوسته شاهان اهمیت بسیار بالایی برای بیستون برخوردار بودند. قرارگیری این منطقه بر سر مسیر عبور نظامی ها و کاروانیان خود سبب شد تا بیستون یکی از مهم ترین نقاط استراتژیک هر یک از سلسله های ایران به شمار رود.

در میان این آثار کشف شده، 28 اثر در 7 مهرماه سال 1381 با شماره 6463 به ثبت میراث ملی ایران رسید. بسیار خوش حال کننده است که بدانید در 8 ژانویه سال 2005 میلادی، مصادف با 19 دی ماه 1383، سازمان جهانی یونسکو، 13 اثر از مجموعه بیستون را همچون کتیبه برجسته داریوش هخامنشی را اثری ارزشمند برای تمامی جهانیان خواند و با شماره 1222 به ثبت خود رسانید.