هنگامی که دعبل خزائی قصیده تائیه معروف خود را در ستایش اهل بیت و شرح مصیبت‌های ایشان سرود، به طوس رفت تا آن را برای امام رضا (علیه السلام) بخواند. پس از رسیدن به ابیاتی که در آن‌ها به شهرهای مقدس و مدفن پاکان اشاره کرده بود، امام این دو بیت را بر همان وزن و قافیه‌ی اصلی شعر به آن افزودند:
و قبر بطوس یالها من مصیبة
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائما
یفرج عنا الغم و الکربات
به این معنی که «و قبری در طوس خواهد بود که بر آن مصیبت‌ها وارد خواهد شد که همواره تا روز قیامت آتش حسرت در دل‌ها شعله‌ور می‌کند. تا روزی که خداوند قائمی را مبعوث کند که فرجی بر غمها و مصیبت‌های ماست». ایشان در پاسخ به سوال دعبل که آن قبر متعلق به کیست، پاسخ داد:
قبر من است و برجا خواهد بود تا طوس محل رفت‌وآمد شیعیان و زائران من شود.
طولی نکشید که این گفته به حقیقت پیوست و رئوف اهل بیت در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری، به دست خلیفه‌ی عباسی به شهادت رسید و پیکر پاکش در روستای كوچكی به نام «سناباد» دفن شد که آن زمان در حومه‌ی شهر «توس» قرار داشت. ۱۲۰۰ سال پس از آن، این روستای کوچک به برکت وجود هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت توسعه یافته و پس از به حاشیه راندن شهر توس، اکنون کلان‌شهری با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت است که پایتخت معنوی ایران به شمار می‌آید و سالانه، پذیرای بیش از ۲۵ میلیون نفر از دوستداران و زائران داخلی و خارجی آن حضرت است.
بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، یکی از باشکوه‌ترین و محبوب‌ترین مکان‌ها در سراسر ایران است که روی هم رفته، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیده‌ی زیارتی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شده است. روی هم رفته و با احتساب مساحت تمام بخش‌های زیارتی و غیرزیارتی، مساحت کل حرم امام رضا (ع) بیش از یک میلیون متر مربع است و گنجایش ۷۰۰ هزار نفر را دارد.
صحن انقلاب
صحن انقلاب یا صحن عتیق، همانگونه که از نام آن برمی‌آید قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر است و با ۶۷۴۰ متر مربع در ضلع شمالی آن قرار دارد. این صحن تاریخی و باشکوه به‌یک‌باره ساخته نشد. بلکه نیمی از آن در دوران تیموریان ساخته شد و نیمه‌ی دیگر در تقارن کامل با آن در دوران صفویان توسعه یافت. به عبارت کامل‌تر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلسله‌ی تیموریان دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی به نام ایوان طلا (ایوان نادری) و چند بنا در ضلع غربی آن را داد و ۱۵۰ سال پس از آن، شاه عباس صفوی ایوان‌های شمالی و بخش شرقی آن را به‌صورت کاملا قرینه با بخش‌های قبلی گسترش داد.
دو ایوان ساعت و نقاره خانه در تقارن کامل با یکدیگر ساخته شده‌اند. دو مناره‌ی حرم مطهر رضوی بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شده‌اند. امیر علی‌شیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان که ساخت این صحن با همت وی آغاز شد، در کنار ایوان شمالی خفته است. ایوان‌های صحن عتیق به شرح زیر هستند:
ایوان طلای نادری در جنوب؛ قدیمی‌ترین ایوان صحن انقلاب است که چون نادرشاه افشار آن را طلاکاری کرده به نام نادری معروف شده است. معماری زیبای این ایوان بر شکوه آن می‌افزاید.
ایوان عباسی در شمال
به خاطر متصل بودن به بست طبرسی، باب طبرسی نامیده می‌شود و از لحاظ هنر کاشی‌کاری و کتیبه‌کاری، شاهکاری بی‌همتا است. صلوات بر پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السلام) و سوره‌ی جمعه را روی بخش‌هایی از ایوان می‌توان مشاهده کرد.
ایوان ساعت در غرب
ایوان غربی به بست شیخ طوسی راه دارد و باب طوس نامیده می‌شود. در واقعه‌ی حمله‌ی روس‌ها به حرم مطهر رضوی در سال ۱۱۳۰ هجری قمری، ایوان ساعت دچار آسیب شد. آثار گلوله‌ها هنوز روی این ایوان وجود دارد.
ایوان نقاره خانه در شرق
ایوان شرقی که به بست شیخ حر عاملی راه دارد، باب حر عاملی نامیده می‌شود. این بنای باشکوه به‌جامانده از دوران عباسی در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده و سوره‌‌های نور و مزمل با خطی خوش روی آن نگاشته شده است.
پنجره فولاد
در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان، پنجره‌ای در سمت چپ ایوان نادری محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا کسانی که امکان ورود به حرم، بتوانند در فاصله‌ای کم با ضریح زیارتنامه بخوانند. این پنجره اکنون پنجره فولاد نامیده می‌شود. پس از انقلاب، به‌خاطر فرسودگی آن، پنجره‌ی جدیدی در محل نصب شد که برخلاف نامی که به آن معروف است، از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبکاری شده است. پنجره‌ی قدیمی نیز به موزه منتقل شد.
نقاره خانه
ایوان شرقی در دو طبقه بنا شده و نقاره خانه در طبقه‌ی دوم آن جای گرفته است. در طبقه‌ی اول آن نیز وسایل مربوط به نقاره‌نوازی نگه‌داری می‌شود. نقاره‌نوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوه‌ی گوهرشاد در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاکنون، به‌جز برهه‌ای هشت ساله که به دستور رضاخان تعطیل شد، این رسم همچنان ادامه داشته است. به‌غیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهده‌ی کراماتی از جانب آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز نقاره نواخته می‌شود.
ساعت بزرگ صحن انقلاب
ساعت صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است. این ساعت توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب که به ایوان ساعت معروف است، نصب و ساعتی که آنجا نصب بود به صحن آزادی منتقل شد. گفته می‌شود او به‌خاطر نذری که برای شفای خود از بیماری کرده بود، این ساعت را به آستان قدس رضوی اهدا کرد.
سقاخانه‌ی نادری یا سقاخانه‌ی اسماعیل طلایی
سقاخانه درست در میانه‌ی صحن انقلاب قرار دارد. سنگاب آن که به‌صورت یک‌پارچه تراشیده شده است، به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و از هرات به مشهد منتقل شده است. سایه‌بان هشت‌ضلعی و سقف گنبدی شکل آن را هنرمندی به نام اسماعیل طلایی روی پایه‌هایی از جنس مرمر ساخته و طلاکاری کرده است. سقاخانه یک بار در سال ۱۳۴۵ مرمت شد.
صحن آزادی
صحن نو پس از انقلاب به نام صحن آزادی خوانده شد. این صحن با ۴ هزار و ۳۴۰ متر مربع مساحت، یکی از بزرگ ترین صحن های حرم امام رضا (ع) است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر، در پایین پای مبارک حضرت ساخته شده و از سمت غرب به روضه‌ی منوره متصل است. ساخت صحن نو که در مقایسه با صحن کهنه (صحن انقلاب) به این نام خوانده می‌شود، به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه به پایان رسید.
به‌جای سقاخانه‌ای که در گذشته در وسط صحن قرار داشت و اکنون برچیده شده است، حوضی بزرگ ساخته شده که در وسط آن همان سنگاب یک‌پارچه‌ی سقاخانه‌ی پیشین نصب شده است. علت تخریب سقاخانه‌ی صحن آزادی، حائل شدن آن بین زائران و ایوان طلا در زمان عرض سلام و ادای احترام به‌محض ورود به صحن بود. این کار در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام و به‌جای آن، حوض ایجاد شد.
ایوان طلای ناصری در ضلع غربی صحن چشمگیرترین بخش این صحن است که به‌محض ورود به چشم زائران می‌آید. آن از طریق راهروی کوچکی که دو طرف آن دو در طلایی نصب شده است، به رواق دارالسعاده متصل می‌شود. به این دلیل که طلاکاری این ایوان در عصر ناصرالدین شاه انجام شد، آن را ایوان ناصری می‌نامند. این ایوان به بانوان اختصاص داده شده است.
ایوان ساعت یا ایوان جنوبی صحن نو به‌واسطه‌ی ساعتی که روی آن نصب شده است، نیز نمایی بارز دارد. این ساعت هدیه‌ی مظفرالدین شاه است و پیش از نصب در این ایوان، روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب بود. صدای این ساعت در سال‌های نه‌چندان دور که مشهد تا این اندازه توسعه نیافته بود، در بخش های مختلف شهر قابل شنیدن بود.
ایوان شرقی صحن آزادی به باب‌السلام معروف است و ایوان شمالی آن بارها و بارها در دوره‌ی پهلوی مورد بازسازی قرار گرفته است. این ایوان به ایوان تلگراف‌خانه نیز معروف است.
بهشت ثامن الائمه شماره‌ی یک در زیر این صحن قرار دارد و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن قابل دسترسی است. در این قبرستان، پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی در این مکان مدفون هستند.
صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت
صحن امام خمینی (ره) را می‌توان سومین صحن حرم مطهر از نظر قدمت دانست. در گذشته در محل فعلی این صحن، دکان‌هایی کهنه و فرسوده به نام «تیمچه پایین‌پا» و مدرسه‌ای نیمه‌مخروبه به نام «مدرسه‌ی سعدالدین» قرار داشت که در دوران پهلوی، خریداری و به مجموعه‌ی حرم مطهر افزوده شدند. صحن امام خمینی (ره) در سال ۱۳۲۴ افتتاح شد؛ اما در ابتدا کاربری عمومی نداشت و تنها برای امور تشریفاتی و پذیرایی از سران کشورها استفاده می‌شد. این صحن تنها دو ایوان در غرب و شمال خود دارد. پس از انقلاب، نرده‌ای که در سمت جنوب صحن بود و آن را از خیابان جدا می‌کرد، برچیده و به‌جای آن دیواری ساخته شد.
بنای اولیه شامل چندین ساختمان برای با کاربردی موزه و کتابخانه بود که به همین علت، آن را صحن موزه نیز می‌نامیدند. در سال ۱۳۵۳، همگی تخریب و فضای آن‌ها به صحن اضافه شد تا وسعت آن به ۱۰ هزار متر مربع برسد. در سال ۱۳۸۱، به‌خاطر افزایش تعداد زائران و احساس نیاز به فضاهای سرپوشیده برای راحتی بیشتر آن‌ها، بخش بزرگی از این صحن تغییر کاربری داد و پس از مسقف شدن، به نام رواق امام خمینی (ره) نامیده شد. بخش کوچک‌تر آن نیز اکنون رواق بعثت نامیده می‌شود.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی با ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا و روی هم رفته، ۱۱۷۵۸۴ متر مربع زیربنا، بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) است و مراسم‌های مختلفی مانند سخنرانی مقام معظم رهبری در ابتدای هر سال شمسی و اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم در این صحن انجام می‌شود. این صحن واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال ۱۳۸۱ افتتاح شد و گنجایشی برابر با ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان آن به نام‌های ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الکوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی، هرکدام دارای دو گلدسته‌ی مرتفع هستند.
صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی در ضلع غرب حرم مطهر رضوی قرار دارد. این صحن در سال ۱۳۶۸ و با هدف بزرگ‌سازی حرم در وسعت ۷۲۹۲ متر مربع افتتاح شد. این صحن، شبیه‌ترین صحن به صحن انقلاب است؛ طوری که مانند آن دارای دو مناره‌ی طلا روی ایوان‌های شمالی و جنوبی، ایوان طلاکاری شده، سقاخانه و پنجره‌ای برای خواندن زیارتنامه از دور است. تنها تفاوت آن‌ها این است پنجره‌ی صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز است. بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی سه که شهدای انفجار عاشورای سال ۷۳ در آن خفته‌اند هم زیر همین صحن قرار دارد.
صحن قدس
صحن قدس با مساحتی در حدود ۲۵۳۰ متر مربع، کوچک ترین صحن حرم امام رضا (ع) است. این صحن در سال ۱۳۷۳ و در میان مسجد گوهرشاد، صحن موزه امام خمینی، بست شیخ بهایی و صحن جامع رضوی ساخته شد. سقاخانه‌ی آن از روی قبه‌الصخره در بیت‌المقدس و در اندازه‌ی یک هشتم اندازه‌ی واقعی طراحی شده است. نکته‌ی دیگر آن که بهشت ثامن‌الائمه‌ی شماره‌ی دو زیر این صحن قرار دارد.
صحن هدایت
صحن کوچک هدایت با زیربنای ۱۷۹۸۰ متر مربع، صحنی تازه تاسیس است که در ضلع شمال شرقی آستان مقدس قرار دارد و بنیاد پژوهش‌های اسلامی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت در این صحن واقع شده است.
صحن غدیر
صحن غدیر با ۱۴۴۵۳ متر مربع زیربنا در جنوب غربی حرم مطهر قرار دارد و از طریق آن می‌توان به مجتمع تجارتی خدماتی غدیر که شامل سرویس‌های بهداشتی فرنگی است، راه یافت. خطبه‌ی غدیر و نام مبارک علی ابن ابی‌طالب (ع) را می‌توان در تمامی کاشی‌ها و کتیبه‌های آن مشاهده کرد.
صحن کوثر
صحن کوثر مساحتی حدود ۱۵۶۴۸ هزار متر مربع دارد و در شمال شرق آستان مقدس و در میان صحن جامع رضوی، رواق امام خمینی (ره) و صحن آزادی واقع شده است. تمامی کاشی‌های این صحن مزین به نام مبارک بانوی دو عالم شده و خطبه‌ی فدکیه روی کتیبه‌های آن نوشته شده است.
رواق های حرم امام رضا (ع)
واق های حرم امام رضا (ع) نیز مانند صحن‌ها و ایوان‌ها نمونه‌های ارزشمندی از هنر دوره‌های مختلف تاریخ به شمار می‌آیند. ۲۷ رواق به نام‌های رواق دارالحفاظ، رواق دارالسياده، رواق گنبد حاتم خانی، رواق گنبد الله ورديخان، رواق توحيد خانه، رواق دارالفيض، رواق دارالشكر، رواق دارالشرف، رواق دارالضيافه، رواق دارالسعاده، رواق دارالسلام، رواق دارالسرور، رواق دارالعزه، رواق دارالذكر، رواق دارالزهد، رواق شيخ بهائی، رواق دارالعباده، رواق دارالاخلاص، رواق دارالولايه، رواق دارالاجابه، رواق دارالهدايه، رواق دارالرحمه، رواق دارالحكمه، دارالحجه، رواق امام خمينی(ره)، دارالمرحمه، رواق دارالكرامه، کوثر، غدیر، دارالقرآن، حضرت معصومه (س) و حضرت زهرا (س) و دو رواق زیر بستی شیخ حر عامل و شیخ طوسی در مجموعه‌ی حرم مطهر وجود دارد که روی هم رفته مساحتی بالغ بر ۵۷ هزار متر مربع را به خود اختصاص داده‌اند.
هرکدام از رواق ها برای کاربرد خاصی در نظر گرفته شده‌اند. رواق شیخ طوسی به برگزاری مراسم عقد برای نوعروسان و تازه‌دامادهایی اختصاص داده شده است که خواهان آغاز زندگی مشترک خود در جوار مرقد منور امام رضا (ع) هستند. رواق امام خمینی (ره) با ۹ هزار متر مربع وسعت، بزرگ ترین رواق حرم مطهر است که تا همین چند سال پیش یکی از صحن‌های حرم مطهر بود و پس از تغییر کاربری به رواق تبدیل شد. برنامه‌های مذهبی، سیاسی و اجتماعی و نماز جمعه در این رواق برگزار می‌شود. دارالعزه با ۷۳ متر مربع مساحت کوچک ترین رواق است و دارالمرحمه را که در سال ۱۳۹۲ افتتاح شد، می‌توان جدیدترین رواق حرم دانست؛ در حالی که رواق دارالحفاظ که به دستور بانو گوهرشاد و به‌عنوان محلی برای قرائت قرآن توسط قاریان احداث شد، قدیمی‌ترین رواق حرم مطهر است.
گنبد الله‌وردی‌خان، رواقی کوچک و هشت‌گوش با حدود ۱۷۱ مترمربع مساحت است که الله‌وردی‌خان گرجی، بانی پل الله‌وردی‌خان اصفهان، آن را به‌عنوان آرامگاهی برای خود ساخت و پس از مرگش در همان جا نیز دفن شد. رواق توحیدخانه به‌خاطر قرار گرفتن در میان پنجره فولاد از سمت شمال و ضریح مطهر در سمت جنوب از اهمیت برخوردار است. رواق دارالاجابه در زیرزمین حرم امام رضا (ع) واقع شده و بعد از روضه منوره و ضریح مطهر، نزدیک‌ترین مکان به مرقد منور امام هشتم (ع) است؛ در زاویه‌ی شرقی آن یک هشتی با پنجره‌ی نقره و سقفی به‌شکل نیم‌گنبد تعبیه شده است که به سرداب حرم منتهی می‌شود.
رواق‌های دارالزهد، دارالعباده، شیخ بهایی، دارالولایه، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالاجابه، دارالحجه، کوثر، غدیر، شیخ طوسی، دارالمرحمه، شیخ حر عاملی و امام خمینی (ره) رواق‌های خانوادگی هستند و رواق دارالکرامه نیز به خادمان اختصاص داده است.
آستان قدس رضوی با توجه به ارزش‌های تاریخی، هنری و معماری خود که افزون بر ارزش‌های معنوی آن است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ به‌عنوان یک اثر ملی با شماره‌ی ملی ۱۴۰ ثبت شد.
