مقدمه
استان آذربایجان شرقی یکی از مهمترین و تاریخیترین استانهای ایران است که در منطقهٔ تاریخی آذربایجانِ ایران واقع شده است. این استان با تنوع فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود، نقش ویژهای در تاریخ و فرهنگ کشور ایفا میکند. این استان با داشتن جاذبههای طبیعی و تاریخی، مکانهای مذهبی و فرهنگی، و همچنین اقتصاد پویا، یکی از مقصدهای محبوب گردشگری و سرمایهگذاری در ایران به شمار میرود. آذربایجان شرقی ششمین استان پرجمعیت ایران محسوب میشود.
جغرافیا و موقعیت جغرافیایی
موقعیت مکانی
استان آذربایجان شرقی در شمال غربی ایران واقع شده و از سمت شمال به جمهوریهای آذربایجان، ارمنستان و نخجوان، از سمت غرب و جنوب غرب به استان آذربایجان غربی، از سمت شرق به استان اردبیل و از سمت جنوب شرق به استان زنجان مرزبندی شدهاست. این موقعیت جغرافیایی خاص، این استان را به یکی از نقاط استراتژیک و مهم کشور تبدیل کرده است. آذربایجان شرقی، یگانه استان ایران است که با ارمنستان هممرز است و همچنین تنها استان کشور است که هم با خاک اصلی جمهوری آذربایجان و هم با جمهوری خودمختار نخجوان مرز مشترک دارد.
ویژگیهای جغرافیایی
استان آذربایجان شرقی دارای چشماندازهای طبیعی متنوعی از جمله کوهها، دریاچهها، و جنگلها است. این استان محل اتصال دو رشته کوه مهم و اصلی کوههای ایران، یعنی البرز و زاگرس است و بلندترین نقطهٔ آن، قلهٔ کوه سهند است. مساحت استان آذربایجان شرقی ۴۵٬۴۹۱ کیلومتر مربع است و جمعیت آن نیز در سال ۱۴۰۰ خورشیدی بالغ بر ۴٬۰۴۰٬۴۰۰ نفر برآورد شدهاست.
تاریخچه
پیشینه تاریخی
پیشینه تاریخی استان آذربایجان شرقی به هزاران سال پیش بازمیگردد و آثار باستانی متعددی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی در این منطقه کشف شده است. این منطقه به دلیل موقعیت استراتژیک خود، همواره مورد توجه تمدنهای بزرگ قرار گرفته است.
دوران پیش از اسلام
در دوران پیش از اسلام، این منطقه تحت تأثیر تمدنهای مختلفی مانند اورارتوها و مادها بوده و نقش مهمی در تجارت و فرهنگ آن زمان داشته است. استان آذربایجان شرقی در گذشته بخشی از سرزمین تاریخی ماد بوده که به «ماد کوچک» شهرت یافته بود. در زمان حکمرانی اسکندر مقدونی بر ایران در ۳۳۱ سال پیش از میلاد، شهربان منطقهٔ ماد کوچک که سرداری بهنام آتروپات بوده، علیه اسکندر مقدونی قیام کرده و با انعقاد پیمانی دست یونانیان را از آذربایجان کوتاه ساخت. جانشینان اسکندر پس از مرگ وی به جنگ و نزاع با یکدیگر پرداختند و در همین دوران بود که آتروپات حاکم منطقهٔ ماد کوچک شد. بنا به روایاتی تأیید نشده نام این منطقه نیز بهجهت تقدیر از زحمات وی در مقابل بیگانگان به «آتروپاتگان» معروف شد.
دوران اسلامی
با ورود اسلام به ایران، استان آذربایجان شرقی نیز تحت تأثیر این دین قرار گرفت و به یکی از مراکز مهم علمی و فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد. با حمله مغولان و با ورود هولاکو خان، آذربایجان مرکز شاهنشاهی مغولان از خراسان تا شام شده بود. پس از مغولان، خاندان ترکهای قراقویونلو و آققویونلو بر این منطقه تسلط یافتند. در زمان صفویه، شاه اسماعیل اول شهر تبریز را پایتخت ایران اعلام کرد. در دوران حکومت قاجاریان بعد از فتحعلیشاه قاجار، شهر تبریز ولیعهد نشین شد و به این ترتیب محمد شاه، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه و احمدشاه دوران ولایت عهدی خود را در این شهر گذراندند. رضاشاه در سال ۱۳۰۰ سیطره حکومت مرکزی ایران را بر این منطقه برقرار کرد. با شروع جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۰، نیروهای شوروی وارد آذربایجان شدند. این نیروها در اردیبهشت ۱۳۲۵ به دنبال طرح مسئله آذربایجان در سازمان ملل متحد، آذربایجان را تخلیه کردند.
فرهنگ و هنر
زبان و گویشها
زبان اصلی مردم استان آذربایجان شرقی ترکی آذربایجانی است، اما فارسی نیز به عنوان زبان رسمی کشور در این استان مورد استفاده قرار میگیرد. علاوه بر این، گویشهای محلی مختلفی نیز در نقاط مختلف استان وجود دارد که هر یک از آنها بازتابی از فرهنگ و تاریخ خاص خود هستند. جمعیت اندکی از مردم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی میکنند که به زبان تاتی صحبت میکنند.
موسیقی محلی
موسیقی محلی استان آذربایجان شرقی یکی از غنیترین و پرتنوعترین موسیقیهای ایران است که با استفاده از سازهای محلی و اشعار فولکلوریک، فرهنگ و تاریخ این منطقه را به خوبی نمایان میسازد. این موسیقی با نوای سازهایی همچون تار، کمانچه و دف، قلبها را به تپش وامیدارد.
هنرهای دستی
استان آذربایجان شرقی دارای هنرهای دستی متنوعی مانند فرشبافی، گلیمبافی، و صنایع چوبی است که هر یک از آنها نمادی از فرهنگ و هنر مردم این منطقه است. فرشهای دستباف تبریز با طرحها و رنگهای زیبا، شهرت جهانی دارند و به عنوان یکی از نفیسترین هنرهای دستی شناخته میشوند.
آداب و رسوم
جشنها و مراسم
جشنها و مراسم متعددی در استان آذربایجان شرقی برگزار میشود که از مهمترین آنها میتوان به جشن نوروز، مراسم عاشورا و تاسوعا، و جشنهای محلی اشاره کرد. این جشنها با آیینها و رسوم خاص خود، نشاندهنده پیوند عمیق مردم با سنتها و فرهنگ غنی این منطقه هستند.
سنتهای مذهبی
سنتهای مذهبی در این استان بسیار مهم و پررنگ هستند و مردم این منطقه به مراسم مذهبی خود اهمیت زیادی میدهند و آنها را با شور و اشتیاق خاصی برگزار میکنند. مراسمهایی مانند عزاداری محرم و روزهداری ماه رمضان، با شور و حالی ویژه در این منطقه برگزار میشود. دین اکثریت مردم این استان اسلام و مذهب شیعه میباشد. همچنین اقلیتی از مردم نیز پیرو دین یارسان و مسیحیت میباشند.
جمعیت و مردمشناسی
ترکیب جمعیتی
استان آذربایجان شرقی با جمعیتی متنوع از اقوام و قبایل مختلف، یکی از استانهای چند فرهنگی ایران است که هر قوم و قبیله با حفظ سنتها و آداب و رسوم خود، در کنار هم زندگی میکنند. این تنوع فرهنگی به غنای فرهنگی و اجتماعی استان افزوده است. آذربایجان شرقی ششمین استان پرجمعیت ایران محسوب میشود.
قومیتها و قبایل
مردم این استان آذربایجانی هستند. جمعیت اندکی از قوم تات نیز در استان آذربایجان شرقی زندگی میکنند که از مراکز زندگی آنها میتوان به روستای کرنگان از توابع شهرستان ورزقان، چند روستا در بخش خاروانا، میشهپاره، ونستان و دهستان حسنو و روستاهای خوی نرآو، رزین و کلاسور در بخش ارسباران اشاره کرد. این اقوام با تعامل و همزیستی مسالمتآمیز، جامعهای پویا و متنوع را شکل دادهاند. طی پژوهشی که به سفارش شورای فرهنگ عمومی در سال ۱۳۸۹ انجام شد و براساس یک بررسی میدانی و یک جامعه آماری از میان ساکنان ۲۸۸ شهر و حدود ۱۴۰۰ روستای سراسر کشور، درصد اقوامی که در این نظر سنجی نمونهگیری شد در این استان به قرار زیر بود:
- آذربایجانی: ۹۷٫۸٪
- فارس: ۱٫۴٪
- عرب: ۰٫۲٪
- سایر و بدون جواب: ۰٫۶٪
جمعیت
بر پایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۹۵ خورشیدی، جمعیت استان آذربایجان شرقی در این سال بالغ بر ۳٬۹۰۹٬۶۵۲ نفر بوده که نزدیک ۵ درصد از جمعیت کل ایران را به خود اختصاص دادهاست. بر همین اساس، ۱٬۹۸۹٬۴۰۰ نفر مرد و ۱٬۹۰۲٬۲۵۲ نفر زن در قالب ۱٬۲۲۳٬۰۲۸ خانوار ساکن این استان بودهاند. جمعیت استان در مقایسه با سال ۱۳۹۰ نزدیک به ۴/۸۹ درصد افزایش یافتهاست. در سرشماری سال ۱۳۹۵ خورشیدی، تبریز با جمعیتی بالغ بر ۱٬۷۷۳٬۰۳۳ نفر، پرجمعیتترین و چاراویماق با جمعیتی بالغ بر ۳۱٬۰۷۱ نفر، کمجمعیتترین شهر استان آذربایجان شرقی بودهاست. از جمله شهرهای پرجمعیت استان علاوه بر مرکز استان میتوان به شهرهای مراغه، مرند، اهر، میانه و بناب اشاره کرد. تعداد آبادیهای استان در سال ۹۰ دو هزار و ۷۳۱ آبادی و ۲۰ آبادی استان خالی از سکنه هستند.
اقتصاد
بخشهای اقتصادی
آذربایجان شرقی بر پایه منابع عمومی در سال ۱۴۰۱ نهمین استان در تأمین بودجه دولت ایران بودهاست. این استان ۲٫۶ درصد از کل مالیات کشور را در سال ۱۳۹۸ پرداخت کرده و این در حالی است که این استان در همان سال ۳/۲ و در سال پس از آن ۳٫۵ درصد از کل تولید ناخالص داخلی کشور را تولید کردهاست. همچنین این استان از دید درآمد سرانه در رده هجدهم کشوری قرار دارد. این استان در تولید ناخالص سرانه بدون نفت و گاز و معدن و برق در سال ۱۳۹۶ در رتبه ۱۴ کشور قرار گرفته بود.
صنعت
استان آذربایجان شرقی به جهت تمرکز صنایع بزرگ تولیدی در شهر تبریز، از قطبهای مهم صنعتی در سطح ایران بهشمار میرود. از دیگر شهرهای صنعتی استان میتوان به شهرهای شبستر (رتبه دوم صنعت آذربایجان شرقی پس از تبریز)، بستان آباد (اوجان)، مرند، مراغه، میانه ،بناب و جلفا اشاره کرد.
شهر اسکو در شهرستان اسکو استان آذربایجان شرقی مرکز اصلی تجمع کارگاههای چاپ باتیک یا چاپ کَلاقهای و قطب اصلی این هنر-صنعت در کشور محسوب میشود. شهر اسکو به شهر ملی چاپ باتیک در ایران شناخته میشود.
با ثبت جهانی نشان جغرافیایی تابلوفرش سردرود، در سازمان جهانی مالکیت فکری WIPO، این کالای هنری در کشورهای عضو معاهده لیسبون برای ثبت و حمایت در مورخه ۱۶ دی سال ۹۵ معرفی شد در این شهرنرخ بیکاری در حد صفر میباشد.
شهر اهر به عنوان پایتخت ورنی ایران در سال ۹۵ برگزیده شد.
در استان آذربایجان شرقی ۴۳۴۲ کارگاه تولیدی فعالیت میکنند که این تعداد شامل ۸۳۲ کارگاه صنعتی بوده که این استان از این لحاظ، ۵٫۹۹ درصد از کل کارگاههای صنعتی ایران را به خود اختصاص دادهاست. در سال ۱۳۷۶ خورشیدی، ارزش مواد تولیدی کارگاههای مذکور ۳۳۶۱٫۸ میلیارد ریال و ارزش سرمایهگذاریهای انجامشده در آنها ۲۴۵۱٫۳ میلیارد ریال بودهاست.
صنایع مختلفی از قبیل صنایع شیمیایی، ماشینآلات و تجهیزات، محصولات کانی غیرفلزی، مواد غذایی، آشامیدنی و دخانیات، نساجی، پوشاک، چرم و کفش در شهر تبریز مشغول فعالیت هستند که از مهمترین آنها میتوان به آجر آذربایجان، بافندگی لایکو، بلبرینگسازی ایران، پالایشگاه تبریز، پتروشیمی تبریز، پشم تبریز، پیستونسازی ایران، تختخواب فروزان، تخته فشاری و فورمیکاسازی، تراکتورسازی ایران، ترموپلاست، چرمسازی تبریز، کفش آقایی، حوله برقلامع، خانهسازی ایرداک، لیلاند دیزل، درمن دیزل، هاکسیران دیزل، ایدم، ریسندگی پشمینه تبریز، سیمان صوفیان، آذریت، شیر پاستوریزه، کبریتسازی توکلی، کبریتسازی ممتاز، گچ آذربایجان، ماشینسازی تبریز، پمپیران، موتوژن، موکت تبریز، نساجی تبریز، نوشابهسازی پپسیکولا، نوشابهسازی کوکاکولا و نیروگاه بزرگ حرارتی در تبریز فعالیت میکنند.
گردشگری
جاذبههای طبیعی
فهرست جاذبههای طبیعی استان آذربایجان شرقی:
- قلعه بابک (آتا بابک قالاسی) در کلیبر
- آبشار گول آخور (خاروانا)
- مجارشین
- ییلاق خاروانا
- تالاب قوریگل بستانآباد
- آبگرم درمانی اوجان بستانآباد
- دره شاهیوردی بستان آباد در دامنه کوه جام سهند
- پارک جنگلی مره خونی سردرود
- آبشار آسیابخرابه جلفا
- آبشار سرکنددیزج شبستر
- دربند هرزهورز هریس
- آبشار عیشآباد مرند
- آبشار اسبفروشان سراب
- آبگرم و آبدرمانی اسبفروشان سراب
- آبگرم قلعهکندی کلیبر
- آبگرم متعلق کلیبر
- آبگرم ممان میانه
- پناهگاه حیاتوحش کیامکی
- پارک موزه مینیاتوری اسکو
- اقامتگاه بوم گردی ایل باغی اسکو
- تالاب قرهقشون
- تالاب زرنق
- جزیره آرزو
- جزیره اسپیر
- جزیره اسلامی
- جزیره اشک
- جزیره کبودان
- تالاب آلمالو گلی بستان آباد
- جنگلهای ارسباران
- کوه حیدربابا در بستان آباد
- چشمه آبرس سراب
- چشمه آبگرم سراب
- پیست اسکی سهند بستان آباد
- پیست اسکی یام (پیام) مرند
- روستای پلکانی زنوزق (ماسوله آذربایجان)
- چشمه اللهحق سراب
- چشمه تاپتاپان آذرشهر
- چشمه سیدلر میانه
- چشمه صوفیان شبستر
- چشمه کندوان اسکو
- شهر توریستی زنوز
- چشمه گشایش مراغه
- چشمه شورسوی چایباغی مراغه
- دره پیغام کلیبر
- دره سعیدآباد بستانآباد
- دره گشایش مراغه
- دره لیقوان تبریز
- سد امند شبستر
- غار آقبلاغ بستانآباد
- غار دوگیجان مرند
- غار کبوتر مراغه
- پل پنج چشم بناب
- مراتع سرسبز روستای صور بناب
- دریان دره (شهر دریان) شبستر
- دریاچه مصنوعی بندر شرفخانه شبستر
- دامنهٔ ارتفاعات میشو شبستر
- رودخانه چکی چای شهر مهربان
- رودخانه تلخه رود شهر مهربان (شورسو)
- ارتفاعات کوه نرمیق مهربان (ارتفاع ۳۱۰۰ متر)
جاذبههای تاریخی
فهرست جاذبههای تاریخی استان آذربایجان شرقی:
- تپه باستانی دوزده باغیر شهر زرنق با قدمت ۶۵۰۰ ساله
- آرامگاه شیخ شهابالدین اهری
- آرامگاه شیخ محمود شبستری
- آرامگاه اوحدی مراغهای
- رصدخانه مراغه
- ارگ تبریز
- مقبرةالشعرای تبریز
- بازار اهر
- بازار تبریز
- بازار بزرگ میانه
- مسجد جامع سراب
- کتیبه رازلیق سراب
- کوه بزقوش سراب
- جایگاه و قلعهٔ شهر تاریخی اوجان بستان آباد
- موزه مردمشناسی عشایر سراب
- کاروانسراهای تیکمه داش بستان آباد
- پل آجی چای تبریز
- پل خداآفرین کلیبر
- پل دختر میانه
- پل میانه
- تپه طاحونه (دیرمان تپهسی) در بستان آباد
- تپه اژدهاداشی اهر
- تپه امامچای سراب
- تپه عجبشیر
- تپه قرهتپه تبریز
- تپه قرهتپه شبستر
- تپه قلعهجوق سراب
- تپه کولتپه مرند
- تپه مصلی آذرشهر
- حمام کردشت جلفا
- گورستانهای آبادیهای دیزناب و امینآباد در بستان آباد
- خانه کوزهکنانی (مشروطه) تبریز
- خانه بهنام تبریز
- خانه قدکی تبریز
- خانه گنجهایزاده تبریز
- خانهٔ امیر نظام (موزه قاجار) تبریز
- خانهٔ کمپانی تبریز
- خانهٔ مجتهدی تبریز
- خانه ثقةالاسلام تبریز
- خانهٔ علوی (موزه زنده سفال) تبریز
- روستای اشتبین جلفا
- روستای کندوان اسکو
- سنگنبشهٔ رازلیق سراب
- سنگنبشهٔ سغندل ورزقان
- سنگنبشهٔ نشتبان سراب
- کاروانسرای گویجه بل جاده اهر – تبریز
- کاروانسراهای شبلی در بستان آباد
- عمارت ایلگلی تبریز
- عمارت ربع رشیدی تبریز
- برج خلعت پوشان تبریز
- برج آتشنشانی تبریز
- غار قدمگاه آذرشهر
- قلعهٔ آقگنبد جزیره اسلامی
- قلعهٔ آوارسین کلیبر
- قلعهٔ و روستای مردانقم
- قلعهٔ آیی قلعهسی سراب
- قلعهٔ بابک کلیبر
- قلعه بختک لیلان
- قلعهٔ پشتاب هوراند
- قلعهٔ جوشین ورزقان
- قلعه دختر (میانه)
- قلعهٔ سنسارود مرند
- قلعه ضحاک شهرستان هشترود
- قلعهٔ قهقههٔ هوراند
- قلعه شیور داغ
- قلعهٔ قیز قالاسی میانه
- قلعهٔ نجفقلی خان میانه
- قلعهٔ قیزلار قالاسی مراغه
- قلعهٔ کردشت جلفا
- قلعهٔ نوردوز اهر
- قیزلار کورپوسی
- کاخ شهرداری تبریز
- کلیسای سرکیس مقدس تبریز
- کلیسای استپانوس مقدس
- کلیسای شوغات تبریز
- کلیسای مریم مقدس تبریز
- کلیسای موجومبار شبستر
- کلیسای سهرول شبستر
- کلیسای هوهانس مقدس
- گنبد سرخ مراغه
- گنبد غفاریهٔ مراغه
- گنبد کبود مراغه
- گوی برج مراغه
- گنبد مدور مراغه
- معبد مهرمراغه
- گورستان پینهشلوار تبریز
- مسجد روستای جانبهان در بستان آباد
- مسجد سنگی ترک در میانه
- مسجد جامع اهر
- مسجد جامع تبریز
- مسجد جامع زرنق
- مسجد جامع تسوج شبستر
- مسجد جامع میانه
- مسجد جامع مراغه
- مسجد جامع مرند
- مسجد عینالی تبریز
- مسجد کبود تبریز
- مسجد میل لی تبریز
- مسجد سنگی ترک
- مسجد شهداء تبریز
- مسجد استاد شاگرد تبریز
- مسجد شجاع الدوله مراغه
- مسجد میدان بناب
- امام زاده میارمیار تبریز
- منطقهٔ قوبول درهسی اهر
- موزهٔ آذربایجان تبریز
- موزهٔ ارامنهٔ تبریز
- موزهٔ حیاتوحش تبریز
- موزهٔ سنجش تبریز
- موزهٔ عصرآهن تبریز
- موزهٔ قرآن و کتابت تبریز
- موزهٔ محرم (خانهٔ صحتی) تبریز
- موزهٔ باستانشناسی میانه
- موزهٔ مراغه
- موزه مردمشناسی بناب
- مسجد جامع مهرآباد بناب
- مسجد اسماعیل بیگ بناب
- روستای تاریخی صور بناب
- حمام نوبر تبریز
- مسجد سنگ مهربان (داش مسجد)
- مسجد تاریخی اسنق مهربان
- مسجد تاریخی جمال آباد مهربان
- بقعه حاج علمدار مهربان
- حوض لی قلعه مهربان
- برج شاه باغی مهربان
- بازار تاریخی مهربان
- حمام تاریخی مهرآباد بناب
- پل پنج چشمه بناب
- قلعهٔ دختر بناب
- حمام تاریخی حاج فتحالله (حاجی بدلی) بناب
- راسته بازار بناب
- کوه الاداغلار اهر